Kształtowanie kompetencji językowych u dzieci w wieku przedszkolnym
Kształtowanie kompetencji językowych to kluczowy dla całego życia proces, który trwa już od narodzin dziecka. Samo słuchanie głosu bliskich, którzy wypowiadają słowa i zdania, oswaja malucha z językiem. Mowa stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie swoich myśli, opinii, odczuć, wpływa na rozwój emocjonalny, społeczny i poznawczy dziecka, zaspokojenie potrzeby akceptacji i sukcesów, poczucie własnej wartości, budowanie więzi i kontaktów z rówieśnikami i doroslymi. W dużej mierze wpływa na ogólny rozwój dziecka i jego osiągnięcia w nauce. Dlatego tak ważne jest doskonalenie kompetencji językowych dziecka poprzez ćwiczenia ortofoniczne, artykulacyjne, oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, kształtujące słuch fonematyczny. Wszystkie te działania w efektywny sposób mają ukształtować sprawność strony artykulacyjnej, gramatycznej i leksykalnej mowy.
Ćwiczenia narządów mowy są pierwszym etapem w rozwoju mowy dziecka. Rozwój mowy uwarunkowany jest m.in. prawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego, oddechowego i słuchowego. Rozwój kompetencji językowych obok ćwiczeń narządów mowy stymulowany powinien być poprzez rozwijanie takie funkcje jak:
Słuchanie – rozwijanie słuchu fizjologicznego, fonematycznego, świadomości fonologicznej.
• zabawy z dźwiękami, rozpoznawaniem i nazywaniem dźwięków z otoczenia, ich lokalizacją oraz łączenia dźwięku z desygnatem,
- zabawy muzyczne – rozwijanie wrażliwości muzycznej, zapoznawanie z różnymi rodzajami muzyki od klasycznej po nowoczesną, improwizacje ruchowe do muzyki, występy taneczne, prezentacje wokalne
- zabawy doskonalące analizę i syntezę słuchową wyrazów, podział wyrazów na sylaby, wyodrębnianie głosek w nagłosie, środgłosie i wygłosie w wyrazach o prostej budowie fonetycznej
Mówienie – rozwijanie poprawnej wymowy, kształcenie umiejętności dzieci w zakresie wyrażania własnych myśli i wzbogacania słownictwa, - rozmowy kierowane na tematy dowolne i określone
- zabawy słowne typu „Burza mózgów", "Dokończ zdanie” itp.
Czytanie – rozwijanie zainteresowania czytaniem, wyrabianie gotowości do nauki czytania poprzez:
• zainteresowanie dzieci książkami – czytanie różnych pozycji literackich, prezentacje ulubionych książeczek, bajeczek, udział w lekcjach bibliotecznych,
Pisanie - przygotowanie do nauki pisania, nauka pisania i jej doskonalenie poprzez:
• rozwijanie sprawności manualnej np. zabawy klockami, ćwiczenia koordynacji wzrokowo – ruchowej, grafomotoryki, rysowanie różnorodnych form od kolistych po szlaczki i znaki literopodobne
Opis zabaw i ćwiczeń
Ćwiczenia oddechowe dla wszystkich grup wiekowych
1. Dmuchanie na chorągiewki i wiatraczki.
2. Tańczący płomyczek - dmuchanie na płomień świecy, tak by wyginać go pod wpływem dmuchania.
3. Łódki - dmuchanie na papierowe łódki, lekkie przedmioty pływające w misce z wodą.
4. Wydmuchiwanie baniek mydlanych.
5. Dmuchanie na papierowe ozdoby zawieszone na nitkach różnej długości. Przy tych ćwiczeniach posługujemy się raz nosem, raz ustami.
6. Kto dmuchnie dalej? - zdmuchiwanie kulki waty kosmetycznej, lekkich przedmiotów.
7. Wyścigi samochodowe - dmuchanie na papierowe kulki po wytyczonej trasie (narysowanej na podłodze, kartce).
8. Mecz piłkarski - przedmuchiwanie piłeczki pingpongowej do osoby siedzącej naprzeciwko, staramy się wbić gola w bramkę zbudowaną z klocków (bramka może być jedna, ustawiona na środku stołu lub kilka w różnych miejscach).
9. Gotowanie wody - dmuchanie przez rurkę do wody, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza. Dmuchamy na zmianę: długo - krótko - jak najdłużej, słabo - mocno - bardzo mocno - gotuje się i kipi!
10. Gotowanie obiadu - rozdmuchiwanie w naczyniu chrupek, ryżu, kaszy, pociętej gąbki
11. Nadmuchiwanie baloników, zabawek i piłek z folii.
12. Gra na instrumentach muzycznych: organkach, trąbce, gwizdku.
13. Gra na grzebieniu owiniętym cienką bibułką.
14. Rozdmuchiwanie kropli farby wodnej na podkładce z tworzywa sztucznego.
Ćwiczenia słuchowe - dla dzieci młodszych:
1. „ Co słyszę?” – dzieci siedzą z zamkniętymi oczami i nasłuchują, rozpoznają odgłosy dochodzące z sąsiedztwa, ulicy.
2. „ Zgadnij, co wydało dźwięk?” – uderzanie pałeczką w szkło, metal, kamień, drewno itp. Toczenie różnych przedmiotów po podłodze / np. piłki, kasztana, kamienia/, rozpoznawanie odgłosu przez dzieci.
3. Rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku po wydawanym odgłosie – groch, kamyki, gwoździe, cukier, kasza itp.
4. Uderzanie o siebie klockami, łyżeczkami, garnuszkami; uderzanie łyżeczką o pustą szklankę, o szklankę z wodą, klaskanie, darcie papieru, gniecenie papieru, przelewanie wody( z wysokości, z niska), drapanie po szkle, papierze, stole.
5. Rozpoznawanie głosu, szmeru, źródła dźwięku – miejsca, kierunku, odległości, ilości dźwięków (dużo- mało), głośności ( cicho – głośno).
6. Szukanie ukrytego zegarka, radia, dzwoniącego budzika.
7. Rozróżnianie i naśladowanie głosów zwierząt: kota, psa, krowy, kury, koguta, kaczki, gęsi itp.
8. Rozróżnianie odgłosów pojazdów: samochodu, pociągu, motoru, traktora itp.
9. Rozpoznawanie po dźwięku różnych urządzeń domowych, np. odkurzacz, mikser, suszarka, pralka itp.
Ćwiczenia słuchowe dla dzieci starszych:
1. Wyróżnianie wyrazów w zdaniu. ( stawiamy tyle klocków, rysujemy tyle kółeczek, klaszczemy tyle razy ile słów słyszy dziecko w wypowiadanym zdaniu).
2. Wydzielanie sylab w wyrazach poprzez wystukiwanie sylab, wyklaskiwanie, badanie ile razy opadnie żuchwa / na ręce/ .
3. Nazywanie obrazków – dziecko kończy wyraz po pierwszej sylabie wypowiedzianej przez rodzica, a potem odwrotnie – dziecko zaczyna.
4. Dzielenie na sylaby imion dzieci / na początku łatwych/.
5. Wyszukiwanie imion dwu- i trzysylabowych.
6. Wyszukiwanie słów z podaną przez rodzica sylabą.
7. Rozpoznawanie określonej sylaby w rozsypance sylabowej, np. ba, pa, ta, da, la, ra.
8. Wyszukiwanie imion rozpoczynających się od samogłoski, następnie od podanej spółgłoski.
9. Wydzielanie spółgłosek nagłosowych przez przedłużanie nagłosu, np. ssssamolot, szszszafa. Przy pomocy ilustracji – wyszukiwanie przedmiotów, których nazwy rozpoczynają sią na daną głoskę.
11. Dzielenie na głoski łatwych a następnie coraz trudniejszych słów.
12. Ćwiczenia z paronimami: bułka – półka, domek –Tomek, koza – kosa itp.
13. Rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej
Ćwiczenia warg:
1. Wymawianie na przemian „ a-o” przy maksymalnym oddaleniu od siebie wargi górnej i dolnej.
2. Oddalanie od siebie kącików ust – wymawianie „ iii”.
3. Zbliżanie do siebie kącików ust – wymawianie „ uuu”.
4. Naprzemienne wymawianie „ i – u”.
5. Cmokanie.
6. Parskanie / wprawianie warg w drganie/.
7. Masaż warg zębami ( górnymi dolnej wargi i odwrotnie).
8. Dmuchanie na płomień świecy, na watkę lub piłkę pingpongową.
9. Układanie ust jak przy wymowie samogłosek ustnych, z wyraźną, przesadną artykulacją warg, np. w kolejności: a-i-o-u-y-e, u-a-i-o-e-y, o-a-y-i-u, e-y-i-o-a-u, u-i-y-a-o.
10. Wymowa samogłosek w parach: a-i, a-u, i-a, u-o, o-i, u-i, a-o, e-o itp.
11. Wysuwanie warg w „ ryjek”, cofanie w „ uśmiech”.
12. Wysuwanie warg w przód, następnie przesuwanie warg w prawo, w lewo.
13. Wysuwanie warg w przód, następnie krążenie wysuniętymi wargami.
Ćwiczenia języka:
1. „ Głaskanie podniebienia” czubkiem języka, jama ustna szeroko otwarta.
2. Dotykanie językiem do nosa, do brody, w stronę ucha lewego i prawego.
3. Oblizywanie dolnej i górnej wargi przy ustach szeroko otwartych / krążenie językiem/.
4. Wysuwanie języka w przód i cofanie w głąb jamy ustnej.
5. Kląskanie językiem.
6. Dotykanie czubkiem języka na zmianę do górnych i dolnych zębów, przy maksymalnym otwarciu ust / żuchwa opuszczona/.
7. Język wysunięty w kształcie grota wykonuje poziome ruchy wahadłowe od jednego do drugiego kącika ust.
9. Język lekko wysunięty opiera się na wardze dolnej i przyjmuje na przemian kształt „łopaty” i „grota”.
10. Ruchy koliste języka w prawo i w lewo na zewnątrz jamy ustnej.
11. Oblizywanie zębów po wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami. Usta zamknięte.
Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie:
1. Wywołanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej.
2. Płukanie gardła ciepłą wodą.
3. „ Chrapanie” na wdechu i wydechu.
4. Głębokie oddychanie przez usta przy zatkanym nosie i odwrotnie.
5. Wymawianie połączeń głosek tylnojęzykowych zwartych z samogłoskami, np. ga, go, ge, gu, gy, gi, gą, gę, ka, ko, ke, ky, ki, ku, ak, ok, ek, ik, yk, uk...
6. Wypowiadanie sylab / jak wyżej/ i logatomów: aga, ogo, ugu, eke, yky, ygy, iki, Igi, ago, egę itp.
7. Nabieranie powietrza nosem i zatrzymanie w jamie ustnej. Policzki nadęte. Początkowo nadymać policzki z zatkanym nosem, a następnie próbować połykać powietrze.
Ćwiczenia policzków:
1. Nadymanie policzków – „ chomik”.
2. Wciąganie policzków – „ rybka”.
3. Nabieranie powietrza w usta i zatrzymanie w jamie ustnej, krążenie tym powietrzem, powolne wypuszczanie powietrza.
4. Naprzemiennie „ chomik” – „ rybka”.
5. Nabieranie powietrza w usta, przesuwanie powietrza z jednego policzka do drugiego na zmianę.
Ćwiczenia usprawniające wargi
• Balonik - nadymanie policzków, usta ściągnięte (dla urozmaicenia bawimy się w baloniki, które pękają przekłute palcami ).
• Całuski - cmokamy posyłając do siebie buziaki.
• Niejadek - usta wciągamy w głąb jamy ustnej.
• Zmęczony konik - parskanie wargami.
• Podwieczorek pieska - chwytanie ustami drobnych cukierków, chrupek, kawałków skórki chleba, itp.
• Kto silniejszy? - napinanie warg w pozycji rozciągniętej. Dwie osoby siedzące naprzeciw siebie trzymają ustami kartkę papieru i każdy ciągnie w swoją stronę. Uwaga - dajmy dziecku szansę wygrania zawodów.
• Świnka - wysuwanie obu warg do przodu, udając ryjek świnki.
• Wąsy - wysuwanie warg jak przy wymawianiu u, położenie na górnej wardze słomki lub ołówka i próby jak najdłuższego utrzymania.
• Drzwi do domu - buzia to domek krasnoludka, a wargi to drzwi do domku. Pokaż jak wargi ściągnięte do przodu, otwierają się i zamykają.
• Straż pożarna - wyraźne wymawianie samogłosek w parach: e o, i u, a u
• Suszarka - utrzymywanie przy pomocy warg słomki, wciąganie powietrza nosem, wydychanie przez słomkę na dłoń (odczuwanie ciepłego powietrza).
• Pojazdy - naśladowanie poprzez wibrację warg warkotu motoru, helikoptera.itp
Logopeda: Bernadeta Staśko-Kuczera